در این مقاله کوتاه، مقوله تناسب آیات " سوره جمعه " را در دو بخش بررسی کرده‏ایم: نخست تناسب سوره و آیاتش با سوره‏های پیشین و پسین و دیگر تناسب آیات این سوره با یکدیگر از بای بسمله تا نون رازقین. نیز، در بخش نخست تکیه نگاه بر سوره‏های صف و منافقون بوده است. در این بخش حاصل بررسی بزرگان علوم قرآنی به اختصار گزارش شده و در ادامه محصول بررسی نگارنده به تفصیل آمده است. این بررسی ساخت‏گرا از صدر تا ذیل مدیون اشارات استادم محمدعلی لسانی در درس‏های دانشگاه امام صادق است. امکان نقادی و احیاناً بهره‏گیری خواننده ارجمند از این نوشتار، کاملاً منوط به در ذهن داشتن آیات این چند سوره یا دست‏کم پیش‏روی داشتن مصحف شریف است.
عادل عندلیبی

بسم الله الرحمن الرحیم
1 - یسبح لله ما فی‏السموات و ما فی‏الارض الملک القدوس العزیز الحکیم.
2 - هوالذی بعث فی‏الامیین رسولاً منهم یتلوا علیهم ءایاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب والحکمة وان‏کانوا من قبل لفی ضلال مبین.
3 - وءاخرین منهم لما یلحقوا بهم وهوالعزیز الحکیم.
4 - ذلک فضل‏الله یوءتیه من یشاء والله ذوالفضل العظیم.
5 - مثل‏الذین حملوا التوریه ثم لم‏یحملوها کمثل الحمار یحمل اسفاراً بئس مثل‏القوم الذین کذبوا بءایت‏الله والله لایهدی القوم الظالمین.
6 - قل یا ایهاالذین هادوا ان زعمتم أنکم اولیاءلله من دون الناس فتمنّوا الموت ان‏کنتم صادقین.
7 - ولایتمنونه ابداً بما قدمت ایدیهم والله علیم بالظالمین.
8 - قل ان الموت الذی تفرّون منه فاءنه ملاقیکم ثم تردون الی عالم الغیب والشهادة فینبئکم بما کنتم تعملون.
9 - یا ایهاالذین امنوا اذا نودی للصلاة من یوم الجمعة فاسعوا الی ذکرالله و ذروا البیع ذلکم خیرلکم ان کنتم تعلمون.
10 - فاذا قضیت الصلوة فانتشروا فی الارض وابتغوا من فضل‏الله واذکروا الله کثیرا لعلکم تفلحون.
11 - و اذا رأوا تجرة اولهوا انفضوا الیها و ترکوک قائماً قل ما عندالله خیرمن اللهو و من التجرة والله خیرالرازقین.

سیوطی ذیل سوره جمعه، چند نکته در تناسب این سوره با سوره پیشین (صف) عنوان می‏کند1: آن‏که در سوره صف ذکر یهود و نصاری - که خود را قوم برگزیده می‏دانند - رفته 2 و در سوره جمعه، فضل مسلمین بر آنان ذکر گشته است 3. دیگر آن‏که صف در دو موضع شکل می‏گیرد: قتال و نماز. و در نماز جمعه، صف‏بستن واجب است، همان‏گونه که در قتال لازم می‏گردد...الخ.
شیخ‏الاسلام، ذیل سوره بعدی (منافقون) بار دیگر تناسب این چند سوره (از حشر تا تغابن) را از نگاهی دیگر مورد تأیید قرار می‏دهد4؛ بدین‏گونه که در سوره حشر ذکر معاهدین از اهل کتاب رفته، سپس در ممتحنه، ذکر معاهدین از مشرکین و پس از آن ذکر اهل کتاب و یهود و نصاری در سوره صف و آن‏گاه ذکر " موءمنین" در جمعه و سپس ذکر منافقین در سوره منافقون و بعد از آن ذکر مشرکین در سوره تغابن آمده است. باری ذکر اصناف آدمیان در این سوره نشانه اتمّ ارتباط و تناسب بین آنهاست...الخ.

ما برای بررسی موضوع، هر کدام از سوره‏های صف، جمعه و منافقون را جداگانه درنظر گرفته، از آیه اول آغاز به، مفهوم‏یابی کرده و سعی در یافتن ارتباط هر آیه با آیه و آیات قبلی نموده‏ایم و حاصل کار هر سوره، از لحاظ شکلی چیزی شبیه آنچه بقاعی در نظم‏الدرر آورده است بود، به‏علاوه بیان اشتراکات و شباهات سوره‏ها با هم؛ لیکن دل به آوردن آن مطالب، به آن شکل در اینجا رضایت نداد و نقل آن‏گونه را به بخش تناسب بین آیات بازگذاشتیم.
برای توضیح این بخش، مفاهیم مشترک همه آن یادداشت‏ها که در هر سه سوره تکرار شده است را درنظر گرفته، سعی در ساختن نظامی نمودیم تا مفاهیم کلی این سه سوره را دربرداشته، نیز جایگاه هر مفهوم و آیه در آن نظام تبیین گردد. طراح نقشه ساختمان این نظام، ناچار از درنظر گرفتن مصالح موجود است؛ هم‏چنان‏که راوی داستان، ناگزیر از معرفی شخصیت‏های اصلی آن است تا با تقارن این شخصیت‏ها و مصالح و بررسی تعامل آنها، داستان، پر و بالی بر خویش بگیرد.
جهت ادای دین به شیخ‏الاسلام سیوطی هم که شده، سرآغاز را شخصیت‏های مورد علاقه ایشان قرار می‏دهیم که " اهل کتاب و یهود " در صفّ؛ "موءمنین" در جمعه و "منافقین" در سوره منافقون هستند. لیکن با تلاوت دقیق‏تر سه سوره مزبور، می‏توان شخصیت‏ها و اصناف یادشده در آنها را به شکل مفیدتری برشمرد:
باری در هر سه سوره تعبیر "رسول‏الله" و نیز تعالیم او جایگاه خاصی دارد5 و شخصیت‏های دیگر از مردمان، بسته به موضعشان در قبال پیامبر(ص) و تعلیمات او، طبقه‏بندی می‏شوند؛ لذا این شخصیت‏ها که ارکان جامعه اسلامی را تشکیل می‏دهند چنین یاد شده‏اند: امیین در مقابل اهل کتاب (یهود و نصارا) و موءمنین در مقابل منافقین. می‏توان گفت این سه سوره به مسایل جامعه اسلامی به مرکزیت رسول‏الله می‏پردازند و ضمن بیان چالش‏های بین این دسته‏ها؛ مخاطب اصلی را موءمنین قرار داده6، تکلیف آنها را در این هنگامه‏ها تبیین می‏کنند. به دیگر بیان، در همه این سوره‏ها، روی سخن با موءمنین است؛ موءمنینی که در جامعه اسلامی، به رهبری رسول، روزگار می‏گذرانند و احیاناً دشمنانی دارند. این سوره‏ها به "دشمن‏شناسی" (اهل کتاب و منافقین) پرداخته و معیارهایی برای شناخت او در لباس‏های مختلف به‏دست می‏دهند. هم‏چنین ضمن ارائه این معیارها، بحث آسیب‏شناسی دینی و دینداران (موءمنان) نیز مطرح می‏شود، تا مبادا موءمنین، هم‏سو و هم‏جهت با دشمنان حرکت کرده، خواه‏ناخواه، در سبک آنان درآیند.
و اما دشمنان که در حجم قابل‏توجهی از آیات به آنها پرداخته شده، به‏طور عام آنهایند که در مسیر "هدایت" نیستند و با دو تعبیر عمومی " فاسقین" و "ظالمین" از آنها یاد شده است7 و به تناسب موقع و هنجار اجتماعی، یا در ظاهر مشرکین و اهل کتاب بروز یافته‏اند و یا در پوسته منافقین؛ لیکن درونمایه مشترک هر دو، " کفر و تکذیب آیات الهی " است.
حاصل معنای " کفر و تکذیب آیات" ؛ " عدم التزام عملی به قرآن و رویگردانی از آن" است؛ اعم از این‏که التزام و ادعای " قولی" در کار باشد یا نه. این نکته نخستین معیاری است که در این سور، برای شناخت دشمن آمده است. به بیان دیگر، دشمن اهل حرف است نه عمل: مثل الذین حملوا التوریة ثم لم‏یحملوها کمثل الحمار یحمل اسفارا بئس مثل القوم الذین کذّبوا بایات‏الله والله لایهدی القوم الظالمین8. در آیه مزبور عدم التزام عملی به آیات الهی، مساوی تکذیب آیات، گرفته شده. همین‏طور در سوره منافقون به چنین اشخاصی9 علاوه بر عنوان "کذب"، عنوان " کفر" نیز داده شده: اذا جاءک المنافقون قالوا نشهد اءنّک لرسول‏الله والله یعلم اءنّک لرسوله والله یشهد انّ المنافقین لکاذبون... ذلک بأنّهم امنوا ثم کفروا...10 در سوره جمعه، این رذیله مشترک (عدم تطابق قول و فعل) به اهل کتاب (یهود) و در سوره منافقون به منافقین نسبت داده شده11 و در سوره صف، با دیدی آسیب‏شناسانه، موءمنین را مورد عتاب و خطاب قرار داده تا مبادا چنین باشند و در سلک و همراه همان دشمنان درآیند: یا ایهاالذین امنوا لم‏تقولون مالاتفعلون. کبر مقتاً عندالله ان تقولوا ما لا تفعلون12.
به هر تقدیر، جان‏مایه معیار نخست دشمن‏شناسی "عدم تطابق قول و فعل" و فعل غیرقرآنی است. معیار عینی و چشمگیر دیگری که در هر سه سوره، برای شناخت دشمن بر آن تکیه شده، معیاری اقتصادی است و با دیدی آسیب‏شناسانه، محل گزند و مسبب‏الاسباب رخنه در ایمان موءمنین را همین معیار اقتصادی معرفی کرده است: و اذا رأوا تجارة أو لهواً انفضوا الیها و ترکوک قائماً قل ما...13 و نیز یا ایهاالذین امنوا لاتلهکم اموالکم ولااولادکم عن ذکرالله...14. برای توضیح مطلب مذکور، باید مفهومی اساسی، تحت عنوان "ذکرالله" را وارد داستان کنیم. "ذکر" یکی از اسامی مهم " قرآن " در قرآن است که رسول به‏واسطه آن تذکر می‏دهد و تمام وظیفه او نیز همین تذکر است15 که تفصیل این وظیفه در آیه هوالذی بعث فی‏الامیین رسولا منهم یتلوا علیهم ءایاته ویزکیهم ویعلمهم الکتاب والحکمة وان کانوا من قبل لفی ضلال مبین16 آمده است و پیش‏تر گفتیم که رویگردانی از قرآن سرگردانی با همین "ذکر" است که "کفر و تکذیب" نام می‏گیرد و دشمن را به همین کفر و تکذیبش دشمن دانسته‏ایم.
دقت در آیات زیر به وضوح نشان می‏دهد که مانع اصلی در تذکّر آدمیان و عامل اساسی در رویگردانی از ذکر و تکذیب آیات الهی؛ مسایل اقتصادی است. در سوره جمعه دوبار این تقابل17 ذکر شده است: یا ایها الذین امنوا اذا نودی للصلوة من یوم‏الجمعه فاسعوا الی ذکرالله و ذروا البیع ذلکم خیرلکم ان‏کنتم تعلمون18 و نیز واذا راوا تجرة اولهواً انفضوا الیها و ترکوک قائماً قل ما عندالله خیرمن اللهو و من التجرة والله خیرالرازقین19؛ این معنا در سوره منافقون چنین آمده است: یا ایهاالذین امنوا لاتلهکم اموالکم ولااولادکم عن ذکرالله...20؛ حاصل کلام این‏که دلبستگی و وابستگی به مال و تجارت، مانع اصلی توجه به ذکرالله و تذکر و تزکیه است.
حال، مسلمینی که بناست به‏واسطه رسول‏الله " هدایت" شوند. " تزکیه و تعلیم" شوند21 و " عزت" یابند22 و دینشان بر تمام ادیان برتری یابد23؛ نیاز به راهبردی برای رسیدن به چنین اهدافی دارند که آن راهبرد و نسخه اصلی الهی، همان "ذکر" است و همین "سبیل‏الله"24 است که بدان مقاصد یادشده خواهد رسید. هشدار و راهکار اصلی که موءمنین، مأمور به توجه به آن شده‏اند، دوری از آفات و معیارهای پیش‏گفته25 در مسیر تذکر است. به بیان دیگر، اشعار به رهزنی اموال و اولاد و بیع و تجارت و استفاده از هر فرصتی برای پشت‏سرنهادن و رها کردن آنها، تأمین‏کننده تذکر است و این راهکار اصلی، ذیل عنوان "انفاق و صدقه" می‏گنجد26. هشدارهای مزبور از این قرارند: «... وذروالبیع...»27؛ نیز وانفقوا مما رزقناکم من قبل ان‏یأتی احدکم الموت فیقول رب لولا اخرتنی الی اجل قریب فاصدق واکن من الصالحین28؛ و دیگر، توءمنون بالله و رسوله و تجاهدون فی سبیل‏الله باموالکم و انفسکم29.
چنانچه داستان را به قضیه نسخه و دارو تشبیه کنیم؛ جریان ذکر و تذکر در اینجا به منزله فرمول دارو، و " نماز جمعه "، محصول فرآورده و قابل‏تجویز آن است؛ یعنی ظهور و بروز بیرونی و تجلی مغز نسخه مذکور، در صورت " نماز جمعه " دیده می‏شود، به بیان دیگر تمثل آن ذکر و تذّکر و بریدن از بیع و تجارت، " نماز جمعه " است و تشریع نماز جمعه، به‏منزله داروی آسیب‏های دینی و دینداری و اجتماعی مربوطه است و پادزهری برای آفت اهل کتاب و نفاق محسوب می‏شود. پرواضح است که در عبارات پیش‏گفته، "نماز جمعه" با مفهوم و فرهنگ خاص قرآنی‏اش - درنظر بوده است.
با قدری دقت در سه سوره مزبور و توجه به مفاهیم "جهاد و قتال"30، "تمنای موت"31 و "عدو"32 و دقت بیشتر در رکوع دوم سوره جمعه، فضای نظامی و دفاعی سوره جمعه، همچون "صف" آشکار می‏شود. توضیح این‏که زمینه سوره صفّ و حال و هوای قتال در آن از یک طرف و نیز دشمنی و مقابله اهل کتاب در آغاز سوره جمعه، از سوی دیگر مطرح است و در رکوع اول سوره جمعه، کار محاجه با آنها به تهدید نیز می‏انجامد33. سرانجام در رکوع دوم دستور نمازجمعه، به منزله نوعی آماده‏باش نظامی تلقّی می‏شود؛ آماده‏باشی که ویژگی "صفاً کانهم بنیان مرصوص " را نیز دارد. چرا که در نماز جمعه، واجب است مانند میدان جنگ، صف ببندند، امام اسلحه به‏دست بگیرد و...
شکل فوریتی و سرعتی اعلان و تجمع نماز جمعه در این سوره نیز، تأییدی براین مطلب است؛ نماز جمعه به نوعی تمرین واکنش سریع نظامی، در کنار بحث محتوایی آن (ذکر) است. این واکنش سریع از کنارهم قراردادن دو تعبیر فاسعوا الی ذکرالله34 و فانتشروا فی‏الارض35، بلافاصله پس از اعلان آماده‏باش نماز36 قابل استنباط است. چنانچه نماز جمعه، ماهیت نظامی نمی‏داشت، دویدن و رساندن خویش به سرعت به محل نماز و نیز پس از اتمام کار متفرّق‏شدن از محل اردوی نظامی؛ اسلحه به‏دست گرفتن امام و ایستاده بودن او و... بی‏معنا می‏نمود. این نکات و مفاهیم قابل استنباط دیگر، نشانگر تمهیدات دشمن‏شناسانه و دشمن‏ستیزانه و پیش‏گیرانه قرآن کریم در سوره جمعه است.
توضیح ادعای این مطلب که " نماز جمعه" تجلّی تمام نسخه پیش‏گفته، برای حل چالش با دشمنان در جامعه اسلامی است با بیان دیگر، این‏گونه است که نماز جمعه علاوه‏بر آماده‏باش و مانور نظامی، به مصداق واعدوا لهم مااستطعتم من قوة... ترهبون به عدوالله... و شمول آن بر پیشگیری فیزیکی و نظامی؛ شامل پیشگیری معرفتی و معنوی نیز هست، چرا که مشتمل بر "ذکرالله" و "ذروالبیع" است و براساس توضیحات پیشین، این دو مانع از آسیب‏دیدگی ایمان و همراهی و همدلی موءمنین با منافقین و یهود می‏گردند.

اصولاً هر موضوع یا مفهومی چون نماز جمعه؛ یا تعبیرات دیگر قرآنی، با مفاهیم و رویدادهای متعدد دیگری در ارتباطی زنجیروار است و تبیین هر کدام از این مفاهیم و رویدادها، منوط به بررسیدن و روشن‏ساختن مفاهیم دیگری است که با آن در ارتباط‏اند و شبکه معنایی مزبور را ساخته‏اند. همان‏گونه که برای به‏دست آوردن نقطه‏ای که از تقاطع مثلاً 50 خط متقاطع تشکیل می‏شود، باید آن 50 خط را دقیقاً رسم کرد. لیکن چنان کاری و چنین بیان جامعی از تعبیرات قرآن در مقام عمل ناممکن می‏نماید و یا در صورت انجام، نوشتار حاصل، نامفهوم، درپیچیده و به‏نظر غیرقابل‏فهم و استفاده خواهد بود. چنین بیان جامعی را یک‏بار خداوند به‏طور فشرده در قرآن کریم با نظم دقیقی انجام داده است. بنابراین در مسیر مقالاتی این‏چنین، ناگزیر از انتخاب یک یا چند موضوع که در ارتباط اصلی با مفهوم موردنظرند هستیم، تنها باید بدانیم، بیانمان ناقص و یک‏جانبه خواهد بود، نه همه‏جانبه. چنانچه در مثال آن نقطه و 50 خط، می‏توان نقطه را از تقاطع مثلاً 15 خط نیز به‏دست آورد، لیکن باید دانست، اثر به‏دست آمده حاصل تقاطع 15 خط است نه پنجاه خط و ناگزیر تفاوت‏هایی با آن خواهد داشت.
در نوشتار حاضر، با توجه به محتوای سوره، عمدتاً بحث‏های اجتماعی (بیع و تجارت، دشمن‏شناسی و...) گزینش شده بودند ولی روشن است که " نماز جمعه" تأثیرات فردی - روانی37 و نیز تأثیراتی در روابط بین موءمنین داراست که آشنایی با آنها به‏طور جامع و همه‏جانبه منوط به ارتباط مستقیم با خود قرآن و آیات مربوطه است و تلاش برای بیان آن مسایل به فرض امکان، سبب پیدایش توهم "عدم تناسب" بین کلمات و جملات این وجیزه خواهد بود. گوی بیان آن معانی را در میدان مقالاتی این‏چنین، به سختی توان زد و ثعبان مبین برخاسته از تدبّر در مناسبات آیات به دشواری به عصای نوشتار تبدیل می‏گردد. تنها می‏توان گفت؛ در ارتباط و تناسب مفاهیم و آیات و تک‏تک الفاظ با یکدیگر، رازی است نهان که آن راز، توان، دیدن و گفتن نتوان.